Rogosz Józef Atanazy (1844–1896), powieściopisarz, poeta, publicysta. Pochodził ze zubożałej rodziny szlacheckiej (h. Ostoja). Ur. w r. 1844 (wg J. Białyni-Chołodeckiego: 1843, niektóre wspomnienia podają błędnie r. 1846) w Baligrodzie koło Sanoka, był synem Franciszka i Apolonii (ok. 1821–1887).
R. uczęszczał początkowo do polskiej filii Gimnazjum II we Lwowie (1855–7), a następnie do gimnazjum w Stanisławowie, gdzie związał się z młodzieżowymi organizacjami niepodległościowymi. Z ochotnikami przedostał się w r. 1863 do Królestwa i wziął udział w powstaniu. Walczył w oddziałach Mariana Langiewicza aż do jego klęski. Po powrocie do Galicji, obawiając się przymusowego wcielenia do wojska austriackiego, opuścił kraj. Przez Pragę, Drezno, gdzie spotkał się z Józefem Ignacym Kraszewskim, dotarł do Francji, następnie do Szwajcarii i Włoch. Najdłużej przebywał w Bolonii, gdzie w l. 1864–5 słuchał wykładów z zakresu historii sztuki i filozofii na tamtejszym uniwersytecie, utrzymując się – jak pisze Bolesław Limanowski – z «pomocy i protekcji masonów». Przeżycia z tego okresu utrwalił we Wspomnieniach z Włoch od r. 1864 do 1867 („Tydzień Liter. Artys. Nauk. i Społ.” 1875, Wyd. książkowe 1876). W czasie pobytu na emigracji współpracował z „Gazetą Narodową”, dziennikiem wydawanym we Lwowie przez Jana Dobrzańskiego, nadsyłając liczne korespondencje, pisał je też do czeskiego pisma „Narodní Listy”. Był już wcześniej znany jako poeta. Debiutował w „Przyjacielu Domowym” w r. 1860. Przed opuszczeniem kraju, jeszcze jako uczeń gimnazjalny wydał dwa, napisane pod silnym wpływem literatury romantycznej, poematy: Olga (Lw. 1861) i Pojednanie (Przemyśl 1861). W r. 1864 ukazał się tomik wierszy Ciernie (Kr.). Poemat Pojednanie zawierał myśli o zgodzie między Polakami i Rusinami w Galicji, o współdziałaniu przeciwko austriackiemu zaborcy. W r. 1867 R. wyjechał z Włoch do Konstantynopola (w maju t. r. był także w Paryżu), a po ogłoszeniu amnestii powrócił (1867) do Galicji i osiedlił się we Lwowie. Związał się początkowo z „Gazetą Narodową”, jednakże w wyniku nieporozumień z Dobrzańskim zerwał współpracę i wraz z Janem Lamem oraz Henrykiem Rewakowiczem wskrzesił (1869) zamknięty przez cenzurę w r. 1862 „Dziennik Polski”. Później został jego właścicielem i redaktorem (z przerwami).
Wspólnie z Władysławem Gubrynowiczem i Kornelem Pillerem założył w r. 1869 „Bibliotekę Najciekawszych Powieści i Romansów”, podjął się wydania dzieł zebranych Józefa Dzierzkowskiego, „Zbioru powieści” Kraszewskiego, wydawał tłumaczone przez siebie romanse włoskie i hiszpańskie. W r. 1872 zerwał współpracę z Gubrynowiczem i w grudniu założył własną drukarnię, którą prowadził pod firmą Drukarnia „Dziennika Polskiego” lub Drukarnia A. J. O. Rogosza. W r. 1874 począł wydawać „Tydzień Literacki, Artystyczny, Naukowy i Społeczny”, z którym współpracę nawiązali m. in. Kraszewski, Lam, Julian Ochorowicz, Aleksander Świętochowski. Prowadził go w duchu liberalno-demokratycznym do r. 1877. Publicystyczne wystąpienia R-a były zawsze niezwykle ostre i napastliwe. Przysporzyło mu to wiele kłopotów, pojedynków i procesów. Niezależnie od artykułów prasowych wydał R. dwa tomy publicystyczne Choroby Galicji w latach 1866–1876 podpatrzone i opowiedziane przez Dukata (S. 1, Lw. 1876, S. nowa, Lw. 1879). Dał się poznać jako wnikliwy obserwator życia społecznego i politycznego Galicji, komentator przemian gospodarczych, narastających konfliktów narodowych. Po tomie powstałych jeszcze na emigracji wierszy Niby żarty-niby prawdy (Lw. 1869) zwrócił się ku powieści. Wydał wówczas Złamane serca (Lw. 1870 2 tomy), Wojewodzica (Lw. 1872, 2 tomy) i Tak być musiało (Lw. 1876). Z innych prac wymienić warto szkic porównawczy Artur Grottger – Jan Matejko. Studia o sztuce w Polsce („Tydzień Lit. Artyst. Nauk. i Społ.” 1875, Wyd. książkowe Lw. 1876), w którym R. sprawdzał niejako przydatność przygotowania teoretycznego, zdobytego w czasie pobytu we Włoszech.
Na l. 1878–9 przypadła głęboka zmiana poglądów R-a, która zaznaczyła się już wyraźnie w nowej serii Chorób Galicji. Narastać poczęły w jego wystąpieniach i w późniejszej twórczości powieściowej tendencje nacjonalistyczne. Wystąpienia przeciwko Żydom i Ukraińcom stawały się z biegiem lat coraz bardziej napastliwe. Nasiliła się także krytyka polskich ruchów niepodległościowych. Nie zbliżył się jednak R. do stańczyków, z którymi prowadził nadal publicystyczną walkę. U źródeł tej przemiany leżały zapewne doświadczenia i urazy osobiste. Rozległe interesy finansowe, prowadzone dość niefrasobliwie, doprowadziły do katastrofy. Bankructwo R-a (niedobór, jak pisał w liście do Kraszewskiego wyniósł 49 tys. guldenów, B. Jag. rkp. sygn. 6529) przypadło na r. 1878, sprzedał wtedy drukarnię Izydorze Wojnarowskiej, a „Dziennik Polski” Adamowi Sapieże. W t. r. R. ożenił się z Józefą Wilczyńską; opuścił Lwów i przeniósł się do majątku rodziców żony, Nowego Sioła pod Stryjem. Początkowo zamierzał osiedlić się w Warszawie, miał bowiem pod zaborem rosyjskim wielu przyjaciół jak np. Włodzimierza Spasowicza, z którym odbył wspólną wycieczkę do Konstantynopola (wrażenia z niej ogłosił w „Bibliotece Warszawskiej” 1887–8), znał też Elizę Orzeszkową, którą odwiedził w Grodnie w r. 1885. Pozostał jednakże w Nowym Siole, skąd nawiązał szeroką współpracę z czasopismami warszawskimi (m. in. z „Ateneum”, „Biblioteką Warszawską”, „Biesiadą Literacką”, „Kłosami”, „Przeglądem Tygodniowym”, „Kurierem Warszawskim”, „Wędrowcem”, „Wiekiem”, „Życiem”) oraz z petersburskim „Krajem”. Nie przerwał także współpracy z prasą galicyjską.
Na okres pobytu w Nowym Siole przypadł rozwój twórczości powieściowej R-a. Z przeszło 20 powieści, które napisał, tylko nieliczne mają dziś pewną wartość i znaczenie w historii literatury. Część z powieści i opowiadań R-a wyrastała z jego wcześniejszych zainteresowań publicystycznych. Przerabiał więc obserwacje życia galicyjskiego na fabuły powieściowe o charakterze sensacyjnym, wprowadzał do powieści głośne skandale polityczne i towarzyskie. W tej grupie wymienić można Odstępcę, („Przegl. Tyg.” 1880–2, Wyd. książkowe pt. Zdrajca, Lw. 1882, 2 tomy), Dzisiejszych bohaterów („Gaz. Narod.”, 1883–4, Wyd. książkowe, Lw. 1884, 2 tomy), Kalejdoskop („Kłosy” 1883, Wyd. książkowe, W. 1891, 2 tomy), Strzaskane kolumny („Kur. Warsz.” 1888, Wyd. książkowe pt. Zerwane struny, W. 1893), W piekle galicyjskim („Kur. Pol.” 1890, Wyd. książkowe Gródek 1896), Grabarzy („Gaz. Narod.” 1890–1, Wyd. książkowe W. 1892, 2 tomy). Powieść Motory życia („Nowa Reforma” 1883–4, Wyd. książkowe Kr. 1884, 2 tomy) przedstawiając dzieje fikcyjnego państwa (z pewnymi aluzjami do Austro-Węgier) apelowała o reformy społeczne, mające zapobiec «socjalizmowi radykalnemu». Jedyną wartością tych utworów była reportażowa aktualność tematów. W opowiadaniach z tomu W piekle galicyjskim przedstawiał na przykład dramaty ludzkie towarzyszące narodzinom galicyjskiego przemysłu (kopalnictwa naftowego); powieść W śmiertelnych zapasach („Tyg. Romansów i Powieści” 1887) poświęcił walce Polaków w Wielkopolsce przeciwko nasilającej się wówczas germanizacji. Do nieudanych policzyć trzeba także powieść historyczną z wydarzeń XV w. Na dziejowym przełomie („Dzien. Pol.” 1885–6, Wyd. książkowe W. 1889–90, 2 tomy); brakło w niej nie tylko umiejętności literackich, ale i rzetelnej wiedzy historycznej.
Najważniejszą częścią dorobku powieściowego R-a jest cykl utworów poświęconych wydarzeniom l. 1846–8. Odwoływał się w nich pisarz do żywej jeszcze tradycji. W tej grupie utworów wymienić warto Marzycieli. Powieść historyczną z pierwszej połowy XIX w. („Dzien. Pol.” 1880, Wyd. książkowe Lw. 1881, 3 tomy), Dla idei. Powieść z niedalekiej przeszłości (tamże 1884–5, Wyd. książkowe Lw. 1885, 2 tomy), oraz Rok 1846. Obraz historyczny („Głos Narodu” 1895). Z utworami tymi związane są także inne, sięgające w «niedaleką przeszłość», które miały wyraźnie charakter portretów obyczajowych: Ostatni szlachcic zagrodowy („Dwutygodnik dla Kobiet” 1880–1), Ostatni karmazyn. Powieść osnuta na tle historycznym („Gaz. Narod.” 1882, Wyd. książkowe, Lw. 1883), Ostatni szaraczek. Powieść osnuta na tle stosunków galicyjskich sprzed r. 1848 („Ziarno” 1883, Wyd. książkowe Lw. 1884). W utworach tych dokonywał R. obrachunku z obyczajowością, kulturą i ideologią szlachecką, akcentując szczególnie nieprzystosowanie do życia w nowych warunkach politycznych i społecznych. Bohaterzy walk wyzwoleńczych byli dla R-a szlachetnymi i ofiarnymi, ale tragicznymi marzycielami. Uważał, że błąd ich polegał na braku prawdziwego rozpoznania stanu społeczeństwa, które, od lat chore, pogrążało się w marazmie, drążone było przez «wrogie żywioły», wśród których umieścił R. także ruch robotniczy i ideologię socjalizmu. Narastające tendencje nacjonalistyczne dały znać o sobie już w Chorobach Galicji, następnie w powieściach Odstępca, Kalejdoskop, Motory życia. Wyczytać je można także w powieściach Czarny Prokop („Rola” 1892–3, Wyd. książkowe Kr. 1894), Król borów i gór („Głos Narodu” 1896), w których R. powracał do «kraju lat dziecinnych», do życia «Rusinów podkarpackich».
Swoje powieści ogłaszał R. najczęściej w czasopismach. Pisane dla zarobku, sprzedawał wielokroć, zmieniając stale tytuły. Tak na przykład Odstępca drukowany był także jako Zdrajca, Ryszard Gozdawa i W obronie prawdy; powieściowa twórczość R-a, poza Marzycielami i Dla idei, nie przedstawia większych wartości. Odnaleźć w niej można wyraźne zależności od znacznie wybitniejszych powieściopisarzy galicyjskich – Jana Lama i Walerego Łozińskiego.
Pisanie powieści nie zaspokoiło ambicji R-a. W r. 1888, jeszcze w czasie pobytu w Nowym Siole, wydawał we Lwowie czasopismo „Wieczory Zimowe”. W r. 1893 R. odbył podróż do Ameryki Północnej, której celem było nawiązanie kontaktów z tamtejszą Polonią. Po powrocie sprzedał zadłużone Nowe Sioło, zakupił w pobliżu Krakowa majątek Zborówek, gdzie przeniósł się wraz z rodziną. W Krakowie założył (1893) dziennik „Głos Narodu”; prowadził go wspólnie z Kazimierzem Ehrenbergiem (który po śmierci R-a sam kierował pismem do r. 1901). Redagował go zgodnie ze swoimi nowymi przekonaniami w duchu skrajnego nacjonalizmu. Hasła antysemickie («nie kupuj u Żyda») bronić miały narodowych interesów w handlu, rzemiośle i przemyśle. Idee formułowane na łamach „Głosu Narodu” nie składały się jeszcze w całościowy program polityczny, jednakże powstawały już stowarzyszenia rzemieślniczo-handlowe, które uznawały je za własne. Stowarzyszenia te dały znać o sobie w dniu pogrzebu R-a. Pisarz kierował „Głosem Narodu” tylko przez trzy lata. Zmarł 24 VII 1896 w Marienbadzie (Mariańskich Łaźniach), dokąd pojechał na kurację. Pochowany został na cmentarzu Rakowickim w Krakowie. Uroczystości pogrzebowe odprawiono wg obrządku greckokatolickiego.
Z małżeństwa z Józefą z Wilczyńskich R. pozostawił córki: Zofię (zob.), Helenę (zamężną Wójcicką), Jadwigę (zamężną Fuchsową), Józefinę (zob.) oraz syna Włodzimierza (zm. 1900).
Estreicher, w. XIX, Wyd. 2, V 325–6; Nowy Korbut, XV (bibliogr., wykaz pseud. i krypt.); Literatura pol. Enc., II; PSB (Ehrenberg Gustaw); Słownik Pracowników Książki Pol. (bibliogr.); – Burkot S., Józef Rogosz, w: Obraz liter. pol. XIX i XX w., II 403–22 (bibliogr.); Chołodecki J. Białynia, Księga pamiątkowa półwiekowego jubileuszu Gimnazjum im. Franciszka Józefa I we Lwowie, Lw. 1909 s. 173; Lechicki C., Materiały do słownika publicystów i dziennikarzy polskich, „Zesz. Prasozn.” 1975 nr 2 s. 94; tenże, Pierwsze dwudziestolecie krakowskiego „Głosu Narodu”, „Studia Hist.” 1969 nr 4; Prasa polska 1864–1918, W. 1976; Reychman J., Podróżnicy polscy na Bliskim Wschodzie w XIX w., W. 1972; – Hertz P., Zbiór poetów polskich XIX w., W. 1962–75, ks. 3, 6; Kelles-Krauz K., Listy, Wr. 1984 II; Limanowski B., Pamiętniki (1807–1907), W. 1958; Orzeszkowa E., Listy zebrane, Wyd. E. Jankowski, Wr. 1956 III; – „Gaz. Lwow.” 1896 nr 169, 170, 174; „Głos Narodu” 1896 nr 168–77 (nekrologi); „Kraj” 1900 nr 13 s. 16 (o samobójstwie syna R-a Włodzimierza); „Ruch. Kalendarz encyklopedyczny na r. 1889”, W. 1889 s. 160; „Tyg. Powsz.” 1955 nr 18; „Przegl. Polit., Społ. i Liter.” 1887 nr 2011 (dot. matki).
Stanisław Burkot